Elze ter Harkel
Kluisgat 118
9732 ET Groningen
(050) 5411139
elzeterharkel@home.nl

De Vier Seizoenen

ZO BEGON HET: Pim die boekjes maakte, zelf drukte  en ik die toen meteen een paar cursussen typografie ging volgen in het Grafisch Centrum Groningen, daarna jacht op eigen letters door heel Nederland, met Jan een proefpers in het holst van de nacht vanuit Zeeuws Vlaanderen, de grote rivieren over met een vrachtwagentje, op naar het uiteinde van de Hondsrug, op naar het land van de wierden, op naar Stad Groningen: de pers in de kamer en  d r u k k e n …  Maar zo begon het niet.

NEE, HET BEGON ZO: Op de zolder in mijn geboortehuis aan de Hunzestraat, onder dat schuine dak, daar had ik mijn kantoortje, met oude bustijdenboekjes, oude agenda’s en tramkaartjes en versleten stempels. Daar gebruikte ik mijn pas verworven stempeldoosje (made in Germany US zone), daar stempelde ik teksten: de E is mijn letter. Daar begon het. Zo begon het.

EN DAARNA: De schoonheid van de ellende kopte de krant, en IJzel ontwricht openbaar leven in het Noorden. Op 2 maart 1987, de dag dat Noord-Nederland verlamd werd door de ijzel, rolde de eerste uitgave van de pers, het  eerste drukwerk  van De Vier Seizoenen: DE DEUR, een gedicht van Bert Schierbeek. Vele uitgaven volgden, veel activiteiten rondom elk nieuw drukproject verlevendigden het toch al niet zo saaie leven van de drukker. Hieronder een onvolledig overzicht van activiteiten en uitgaven. Sommige uitgaven zijn  nog leverbaar. Dan staat er een prijs achter. Soms op. In bezit van liefhebbers.

 

 

de eersteling

 

 

 

 

 

NA DE INTRODUCTIE IS DE REST VAN DE PAGINA IN ENKELE BLOKKEN INGEDEELD:

1. RECENT: onderhoud & koppermaandag

2. OVERZICHT DRUKWERK VANAF 1987 (niet compleet) Van nog leverbare titels zijn prijzen vermeld.

3. TWEE HOOGTEPUNTEN

4. KOPPERMAANDAGUITGAVEN

5. SAMENWERKINGSPROJECTEN

6. PLANNEN & IDEEËN & GEMIJMER

 

 

 

 

 

 

1. RECENT: Allemaal waar hieronder, maar zo recent is het allemaal niet. Wel actueel de BoekKunstbeurs in Leiden op 3 en 4 november 2012. De Vier Seizoenen presenteert er dan bericht aan mijn derde kleinkind. Een snoepje.eind oktober 2012 014

 

 

onderhoud

 

Chris Schults en Tjtitse Mast plegen stevig onderhoud aan de  Asbern proefpers.

 

1. RECENT: 

koppermaandag 10 januari 2011  Hieronder foto, colofontekst van de prent en artikel  op de website van de gemeente Groningen. 

 

 KOPPERMAANDAGPRENT 2011: DE STAD, HET DEKSEL & HET RIOOL

toen de eerste sneeuw ons eind 2010 verraste, legde het stadsbestuur in de binnenstad van groningen, de gele zone, honderd nieuwe putdeksels, die vervolgens door honderden voeten werden betreden. met de deksels werd ‘er gaat niets onder groningen’  toegedekt. alice in onderland deed research, kees boon leverde papier en elze ter harkel wreef en drukte deze prent als koppergroet aan vrienden en kennissen op knieën en pers af: ode aan de ondergrondse stad. om het mecenaat te te faciliteren kan de prent worden verworven voor 15, 50 of 500 euro. mocht onverhoopt de gulden weer als wettig betaalmiddel in gebruik raken: 50, 100 of 1000 gulden. dit ter ondersteuning van de linke hobby van de drukker, zijn lief en nageslacht. stad groningen, koppermaanriooldag, 10 januari 2011, de vier seizoenen

 

Koppermaandagprent met Stad-putdeksel

Wethouder Jannie Visscher van Stadsbeheer heeft maandag 10 januari 2011 in de hal van het Stadhuis van Groningen een koppermaandagprent in ontvangst genomen van drukker Elze ter Harkel. De prent heet ‘De stad, het deksel & het riool’. Op de prent is een afdruk te zien van de nieuwe putdeksels die de gemeente Groningen de afgelopen maanden in het gele steentjes-gebied in de binnenstad heeft aangebracht. Op de putdeksels staat de Martinitoren en het woord ‘stad’ in de nieuwe huisstijl van de gemeente.

Afdrukken

Elze ter Harkel heeft al vaker afdrukken gemaakt van speciale putdeksels in steden in binnen- en buitenland. Toen de gemeente Groningen met een eigen putdeksel kwam was het onderwerp voor zijn koppermaandagprent dan ook snel gevonden.

Driekoningen

Het maken van een prent voor koppermaandag is een oude traditie. Drukkers maakten vroeger voor de eerste maandag na Driekoningen een koppermaandagprent die zij aan hun patroon aanboden. Samen met de beste wensen voor het nieuwe jaar moest deze proeve van bekwaamheid ervoor zorgen dat de drukker van zijn patroon ‘koppergeld’ zou ontvangen.

Koppermaandag

In Groningen wordt dit gebruik nog altijd in ere gehouden. Op Koppermaandag verrassen de grafici van het Grafisch Centrum elkaar met hun zelfgedrukte kopperprent en wordt de jaarlijkse prent van het Grafisch centrum zelf ten doop gehouden. In 2011 is deze prent gemaakt door Maiki Mijnssen en Pien Rotterdam.

(Overgenomen van gemeente.groningen.nl/stadsgeschiedenis)

_________________________________________________________________________________ 

 

 

 

 

2. OVERZICHT  DRUKWERK VANAF 1987 (niet compleet)

CATALOGUS na 15 jaar De Vier Seizoenen 1987-2002 Op het moment dat een kind het grafische geheim leert kennen en in een krant of op een passerende vrachtauto de letter van zijn naam herkent… Ik riep dus ook ooit uit: de E is mijn letter! In deze catalogus staat een volledig overzicht met korte beschrijvingen van het drukwerk dat van mijn pers rolde in die eerste zestig seizoenen. 1987, € 2,00

  AMIGO brief van H.N. Werkman aan Johan Dijkstra In 1993 werd het vijfenzeventigjarig bestaan gevierd van de Groninger schildersbent De Ploeg. Uit het archief van de Stichting Johan Dijkstra dook ik een brief, paars typoscript, op uit 1926. De aanhef: Amigo. De brief verscheen in gedrukte versie en werd gevouwen in een couvert en voorzien van een postzegel  uit plm. 1926. Op de dag van verschijnen werd de zegel gestempeld: 19 augustus 1993.

 

VERZET van Remco Campert. Dit fragment was de lievelingstekst van Joop den Uyl. Op een tentoonstelling ter gelegenheid van het vierhonderdjarig bestaan van de Universiteitsbibliotheek Leiden zag ik een Tibetaans gebedenboekje en een Bataks schuttershandboekje. De vorm, gemakkelijk in de binnenzak te steken, inspireerde tot deze uitgave. Gemarmerd papier van Karli Frigge leverde gevarieerde voor- en achteplatten.

 

    

REISJE NAAR MECKLENBURG van Belcampo. Ik sprak Herman Schönfeld-Wichers aan tijdens een veiling, waar hij zojuist de hand had kunnen leggen op een doos lp’s. Ook wat kunstboeken en een oude encyclopedie (‘Van naslagwerken heb je nooit genoeg.’) had hij bemachtigd. Goedgemutst. Ik durfde hem om een tekst te vragen. Bij hem thuis viste Belcampo uit een oude kist een schriftje op, ondertussen met grimlachende pretoogjes vertellend over zijn wandelbroek die kort tevoren naar het letterkundig Museum was verhuisd. De tekst die ik meekreeg stamde uit 1924 en was een door Gerorge Nypels geweigerd proefartikel. Het schriftje was aangevreten, de tekst niet compleet meer: ‘De muizen hebben dat opgevreten. In de hongerwinter…’ Pas na het overlijden van de schrijver kwam het boekje met reisverslag gereed. Het hilarische verhaal van de muizen kwam in de vormgeving tot uiting. Die gescheurde pagina zette een enkele bibliofiel en bibliothecaris op het verkeerde been. Ik meende Belcampo vanuit de verte te horen lachen…

 

 

   

UIT DE KASTEN VAN HENDRIK NICOLAAS WERKMAN Wat een ontdekking! Op de eerste etage van een drukkerij aan de Hoge der A in Groningen stonden veertien bokken met letters, clichés en nog wat andere zaken afkomstig uit de voormalige drukkerij van Hendrik Nicolaas Werkman, tot 1945 aan de overzijde in het pakhuis aan de Lage der A. Ik inventariseerde al dat materiaal en mocht er gebruik van maken. ORNAMENTEEL bevat twintig afdrukken van clichés. DESSENDIAAN is een kleine letterproef van de overgebleven letters in de corpsen 10. De tekst is ontleend aan een niet eerder in drukvorm verschenen brief van Werkman aan August Henkels, één van de Schippers van de Blauwe Schuit. Dat overgebleven materiaal uit de drukkerij van Werkman is door Cees Boon in langdurige bruikleen afgestaan aan het Grafisch Museum Groningen.

 

        

  

DRUKKERSHAND van Herman Verbeek. De dichter, tevens klant van de boekhandel waar ik werkte, bezocht mijn afschereceptie: ik werd 65. Hij drukte mij de hand en overhandigde me een manuscript. Dat gedicht drukte ik in november 2008. Natuurlijk kreeg de dichter een aantal gedrukte exemplaren. Daarvoor was hij zo dankbaar. Prompt schreef hij in mijn paarse verzamelboek (daarover elders meer) een nieuw gedicht: de geboorte van de letter a. Dat gedicht moet nog worden gedrukt. Wordt vervolgd. DRUKKERSHAND € 7,00

    Tekens en tekening met potlood aangebracht.

        

   

3. TWEE HOOGTEPUNTEN:  

1 – letterproef: TIBEERTS* lAATSTE STROHALM

        een letterproef

De wens om alle letters die je in bezit hebt eens te etaleren groeit en komt tot een uitwerking. Letterproeven zijn vaak saai, herhaling van dezelfde tekst. Ik koos voor een scène uit het dierenepos Van den Vos Reynaerde. Dat oorspronkelijke verhaal werd in de loop der eeuwen naverteld, vertaald en bewerkt. De scène waar Tibeert de kater de pastoor op zekere plek nogal bloederig toetakelde leek me uitermate geschikt. Maar dan wel gedrukt in verschillende talen en bewerkingen. De beschrijvingen van het gebeurde verschillen nogal. Ook oude afbeeldingen en een speciaal voor deze uitgave gesneden linoafdruk van Ellen Krol werden opgenomen. Uit de Reynaertopera die op de Grote markt van Groningen en op een buitenlocatie werd opgevoerd, met teksten van Jo Willems, werd ook een tekstdeel gebruikt. De presentatie van de letterproef vond plaats tijdens de jaarlijkse Hofdag van de Orde van de Vossenstaart in België. De oplaag van negentig  exemplaren kwam grotendeels bij liefhebbers in België terecht. Negen exemplaren werden door Sacha de Ven in een houten schuurtje getimmerd. 1998-1999

 

 

  

 

 

 

   

 

2 – een familiekroniek: DRIE ZONEN

Uit: Mooi Marginaal 2006 – 2007  ‘Deze uitgave bevat een keuze uit dagboeknotities, kleine overdenkingen en observaties van jaren geleden. Veel gezongen versjes, bewaard gebleven tekeningen en regels uit de liederen die in het collectieve gezinsgeheugen zijn blijven hangen. De aanleiding was het veertigjarig huwelijksjubileum van de drukker en zijn geliefde. Wat deze uitgave zo bijzonder maakt, is het leven dat er in zit. Het mooie oude naamloze en aangevreten papier geeft het totaal een echte ziel. Vaak zie je dat dit soort gelegenheuitgaven net over de top gaat, er gebeurt immers veel in veertig jaar, maar hier is dat niet het geval. Er is bewust gekozen voor een opzet rondom de drie zonen die het huwelijk heeft voortgebracht, Tim, Martijn en Bernlef, prachtig aangevuld met illustraties, tekstfragmenten en liedjes. De blauwe cahiersteek die in het omslag is weggewerkt, komt als een verrassing terug in het binnenwerk. De stans op het omslag suggereert dat een houtworm zich tegoed heeft gedaan aan het omslag. Kosten noch moeite zijn gepaard om deze uitgave tot iets unieks te maken. Hulde voor het 40-jarig huwelijk!’ Tja, een beetje verlegen word ik hier  toch wel van. Maar… laat die worm zich dan toch echt  te goed hebben gedaan! 2006. DRIE ZONEN € 45,00

     

 

 

 

4. KOPPERMAANDAG meer dan twintig jaar gevierd, meer dan twintig kopperdrukken. Een mooie traditie om voor koppermaandag een speciaal drukje te maken. Ik kies er vaak voor een actualiteit als uigangspunt voor een uitgaafje te nemen. De voorbeelden hierna lichten dat toe. Het aardigst is vriend en vijand ermee te verrassen. Op koppermaandagavond wisselen (ex-)cursisten van het Grafisch Centrum Groningen hun kopperdrukjes. Altijd weer feest. Altijd veel plezier en hapjes en drank en gebabbel en nieuwe ideeën. En het Grafisch Centrum presenteert zelf ook een grote prent, voor iedere aanwezige een exemplaar, gemaakt door de cursisten. Afwisselend gemaakt door typografen, zeefdrukkers, etsers, houtdrukkers, steendrukkers etc.

UIT DE ZACHTMOEDIGE  één voorstelling / twee houtsneden De Groninger schilder Johan Dijkstra (1896-1978)  illustreerde eind twintiger jaren van de vorige eeuw ook vele boeken. In het archief van de Stichting Johan Dijkstra bevinden zich twee houtblokken van dezelfde scène uit het boek De Zachtmoedige van Dostojewskie. Dat riep vragen op. Reden voor een kopperuitgave. En jazeker, nadien werden de vragen beantwoord. – 1996, € 9,00

  

GROTESK & WEEMOEDIG HANENBOEK  Deze 15e kopperuitgave uit 2003 werd onderdeel van De-Eerste-Godert-Walter-Jubileum-Doos. Geleverd als plano, maar met instructieve handleiding met rood draadje voor de cahiersteek om er een echt boekje van te maken. ‘Inhoud en vorm zijn ontsproten aan het speelse brein van drukker Elze ter Harkel, die een geestig en anarchistisch ABC samenstelde met teksten uit het collectieve geheugen. … Het geheel oogt nostalgisch zonder oubollig te worden. Een letterfeestje.’  Aldus de jury van Mooi Marginaal 2002-2003. De haan van het blok werd met penseel afgezet. Overige kleuren à la manière hollandaise.

GRONINGEN TRILT, GRONINGEN RILT Waar gas verdwijnt, ontstaat ruimte, met als gevolg aardtrillingen, aardbevinkjes, scheuren in de muren e.d. En in plaats van dempen, versterkt de groninger klei de trillingen: 2004 op de schaal van Richter. Wens met veel goeds voor het nieuwe jaar. 2004 € 1,50

 

 

 

MINDER MEER, MEER MINDER Koppermaandagboekenleger met sierrandje, 12 januari 2009, met gewenste vooruitzichten betreffende overconsumptie. € 1,50

LIEDJE VAN DE STRAAT Wordt er nog gespeeld op straat? Hinkelen, knikkeren, steltlopen? Kennen we het zingspelletje  nog? Lie lie ‘kheb een lie, ‘k heb een beetje olie!  En als tegenzang: La la ‘k heb een la,’k heb een beetje chocola! En daarna: Hector, Hector trala la la la, driemaal in de rondte van je hopsasa! Koppermaandag 12 januari 2004. € 2,50

    

 

DE STAD, HET DEKSEL & HET RIOOL Honderd keer van het putdeksel afgewreven -wrijfdruk, frottage, rubbing- en van tekst voorzien (zie bovenaan deze pagina) 2011, € 15,00, € 50,00 of € 500,00, naar gelang de financiële draagkracht van de mecenas. Nog enkele exemplaren leverbaar.

              

 

 

 

 

 

 

5. SAMENWERKINGSPROJECTEN

 

DIE DROOMWERELD IN TE DRINGEN In 1993 verscheen bij Bert Bakker Verzamelde Gedichten van endrik de Vries. De Stichting Hendrik de Vries-Riek van der Zee beschikte over diverse gedichten die buiten het verzamelde werk waren gebleven. Bij gelegenheid van de honderdste geboortedag van dichter drukten dertig drukkers in de marge dertig boekjes die in een cassette bijeen werden gebracht. Jan van der Vegt schreef in een extra boekje, met een overzicht van de deelnemende drukkers, een inleiding tot enig nagelaten werk. Sacha de Ven maakte de cassette. Het project werd georganiseerd onder het imprint van De Typografentafel (zie verderop). 1996

  

DE GROTE NEDERLANDSE LETTERPROEF 1998 (wordt aangevuld…

 

 

ALLEMACHTIG FRANS TACHTIG (wordt aangevuld…

 

   

ZOO’N UITVRETER TOCH  (wordt aangevuld…

 

 

  

WISSELENDE CONTACTEN zwerfproject door de Lage Landen Het begon tijdens de borrel op de zaterdag van de Boekkunstbeurs in de Pieterskerk in Leiden. Marja S. en Elze ter H. spraken met elkaar, iemand brak in het gesprek in, de aandacht verlegde zich, weer anderen sloten zich aan: het was gezellig. Een uurtje later kwamen Marja en Elze elkaar weer tegen en hernamen hun eerder gesprek. De term wisselende contacten viel. Idee voor een project was geboren. Driek van Wissen schreef het vers Wisselende Contacten (even later werd hij Dichter des Vaderlands). Totaal zeven zwerfgenoten namen deel aan het project dat zich geheel onttrok aan een vast plan. In de periode 2003 – 2005 zwierf het door Nederland en België. Tot aller verrassing werd de uitkomst gepresenteerd in Zierikzee. Daar leerden de deelnemers elkaar ook pas kennen. In een begeleidend logboek werd het project vastgelegd. Samen met een exemplaar van Wisselende Contacten verblijft het nu in Meermanno. Wat een boeiende ervaring, wat een mooi zwerfproject. Na afloop van het geheel verzuchtte één van de deelnemers: ‘Dit project zorgde ervoor dat ik kon zweven…’

   

 

 

   

DE DOOS voor Hans Rombouts / De Augustijnpers. Hans Rombouts werd 75 en kreeg een van vriendendrukkers zijn verdiende cadeau. Ik droeg het gedicht TIJD bij van publicist, pastor en politicus Herman Verbeek. Van hem verschenen onder meer Liedboek van de Ziel en Oostum op Aarde. Natuurlijk ontving de dichter een aantal exemplaren van zijn gedrukte gedicht.  TIJD € 7,50

 

 

6. PLANNEN & IDEEËN & MIJMERINGEN 

 

CAT

 

ARTUR spreekt Nederlands, Zweeds en al een beetje Engels. Hij is dol op katten, poezen. Kat, katt, cat. Artur fantaseert graag op papier, vaak met katten erbij. Nu alleen het woord cat. Moet je eens zien: Cat. Wat een mooie letters. Echt iets voor mij, want ik ben gefascineerd door letters. Ik mocht die tekening houden…

DE TYPOGRAFENTAFEL

  

DE TYPOGRAFENTAFEL Een onregelmatig samenkomend gezelschap dat veel heeft met letters, papier, inkt, drukken, prenten, teksten. 10 januari 1994 verscheen als zesde koppermaandaguitgave het affiche Schuif aan aan de Typografentafel. In een stedelijk etablissement konden zich – volgens het affiche – papierscheppers & marmeraars, zetters & boekdrukkers, boekbinders & prentenmakers, marginalen & dergelijke verzamelen. En dat gebeurde. Er werden ervaringen gewisseld en drukwerken geruild en afspraken gemaakt. Tot in 2011 kwam de groep, wisselend van samenstelling twaalf keer bij elkaar. Het programma varieerde van altijd weer uitwisselen van plannen en ideeën en tonen van elkaars werk ook: uitswisseling van technische informatie, bezoek Grafisch Museum Groningen met demonstraties, meewerken aan tentoonstellingen, demonstratie papiermaken, lithograferen en de reductietechniek bij houtsnedes, kunstenaarsboeken, bezoeken aan elkaars werkplaatsen/atelier en nog zo wat. Vrij recent is het onderwerp Typografisch Rariteitenkabinet.

 

 

HET PAARSE VERZAMELBOEK                                                                                                             

 blad van Barbara Stok

HET PAARSE VERZAMELBOEK Meisjes hadden altijd al een poëziealbum: Dit album is mij lief, wie het steelt is een dief, wie het vindt brengt het vlug, weer bij Janny terug. En vervolgens vol liefdevolle rijmpjes over vriendschappen en het verglijden van de tijd. Jongens hadden dat niet. Bij mijn weten. Ik tenminste niet. Maar ik begon eind jaren tachtig het PAARSE VERZAMELBOEK. Ik bond het zelf op een cursus boekbinden, paarse zijde op de platten, binnen handmarmers van Karli Frigge en veel blanco pagina’s.  Als eerste plakte ik  er het ex libris in, gemaakt door Wobbe Alkema, dat ik als dank kreeg van prof. dr. H.J. Prakke (1900-1992). We spraken over koppermaandag. Hij was er een pleitbezorger van. Na een roofdrukje van het gedicht De Deur (zie hiervoor) schreef Bert Schierbeek als dank een gedichtje uit Spanje, op 12.4.’88. Max Dendermonde signeerde tijdens een literair evenement in Winschoten, Jean-Paul Franssen schreef aardige woorden tijdens een bezoek aan de werkkamer van Belcampo tijdens een activiteit van het Belcampo Genootschap, Fie Werkman betoonde haar waardering voor enkele uitgaven betreffende haar vader (zie boven) met een tekening Tot een vurig blad, Barbara Stok tekende een zelfportret en Mirza schreef een Perzische aardigheid. Om maar eens een paar dingen te noemen. Oh ja, priester, politicus en dichter Herman Verbeek schreef als dank voor een drukwerkje meteen een nieuw gedicht in het PAARSE VERZAMELBOEK. Maar er is veel meer. Je moet het eens inzien. Leuk voor jongens. En meisjes natuurlijk. Mooie herinneringen aan vreugdevolle gebeurtenissen, vriendschappen en dingen die voorbij gaan. En het boek gaat verder.

 bladzijden van Casper

     

  

blad van Fie Werkman

Uitgaven van De Vier Seizoenen