Techniek
Het raadsel van de aanhalingstekens
Wij zijn als stichting Mateor altijd nieuwsgierig naar alles wat Havank, Nederlands grootste schrijver van speurdersromans, betreft. Als we dan iets merkwaardigs opmerken in of aan een van zijn boeken willen we het naadje van de kous weten. Wie kan ons het volgende uitleggen?
Circus Mikkenie (Boek van de maand, Bruna 1954) blijkt met twee verschillende stofomslagen op de markt te zijn gekomen. De verschillen zijn minimaal en zijn alleen op de rug en de binnenflap zichtbaar. Eén van de verschillen betreft een stukje tekst tussen haakjes waarvan één haak vierkant en de andere rond is. Bij een andere stofomslag staat de tekst tussen twee ronde haken. Wij vermoeden dat die tweede een correctie betreft. Echter is daar nu meer aan de hand: de aanhalingstekens van een ander stuk tekst zijn nu veranderd. Normaal gesproken bestaan die aanhalingstekens uit twee identieke komma’s, maar bij de (o.i.) gecorrigeerde versie zijn nu de aanhalingstekens opgebouwd uit komma’s van verschillende grootte.
Zie bijgaande foto’s.
Zie ook sites.google.com/view/havankgebonden
Wij weten niet hoe dit zetsel is gemaakt. Waarom of hoe zou dit door iets of iemand kunnen zijn veroorzaakt? Bewust of onbewust? Kan een zetter hier verschillende komma’s gebruikt hebben? Of is hier na het zetten iets anders gegaan dan verwacht was? Kortom, het is ons een raadsel.
Wie kan ons iets vertellen over de totstandkoming van dit hoogst merkwaardige feit?
We zijn nieuwsgierig naar alle ideeën en meningen en suggesties. Hartelijk dank al vast!
Joost Rövekamp
Havankstichting Mateor
havank.org
Er zijn veel reacties en evenveel theorieën ontvangen. Aan iedereen heel veel dank hiervoor. De definitieve, met zekerheid vast te stellen verklaring is er eigenlijk niet. Het blijft speculeren, gissen en op basis van ervaringen in het verleden proberen de beste oplossing te geven. Duizelingwekkend.
Maar niet alle raadsels moeten worden verklaard uiteraard, we zijn wijzer en daar gaat het om. Mochten er nog nieuw ideeën zijn, welkom, welkom, welkom!
De komma’s links lijken me hetzelfde met dit verschil dat bij de ene het haaltje onderaan afgebroken is.
Beste Dick, ik begrijp wat je bedoelt. Vooral op het plaatje rechts (dat je via de link vindt) zie je het verschil in grootte tussen de komma’s: sites.google.com/view/havankgebonden
Wat een gedoe allemaal.
Dit handzetsel is waarschijnlijk door een slordige handzetter vervaardigd met behoorlijk afgereden letter (Bodoni halfvet 10 of 12 punt?) uit een wanordelijke kast waar de accoladen, komma’s, aanhalingstekens en punten niet in orde zijn of uit een andere kast komen. Het woord ‘Havank’ is zeer slecht gelijkgesteld.
Nu is niet meer na te gaan wanneer de correcties zijn aangebracht.
Beste Jan, dank ook aan jou voor je reactie. Fijn dat je ook het font hebt kunnen vaststellen. Dan kan de vraag of hier een aanhalingsteken samengesteld is uit twee loden letters of uit één loden letter bestaat misschien ook te beantwoorden.
Het zou heel goed Bodoni kunnen zijn (maar die heb je in soorten en maten, zo ongeveer elke lettergieter had wel een Bodoni in het assortiment), maar de gebruikte cursief is zeker geen Bodoni.
Als het om handzetsel gaat lijkt de oorzaak mij een distributiefout: een letter van het ene type is in de verkeerde kast terecht gekomen.
Dag Dick, ook dank voor jouw invalshoek!
Alle opties staan open, zo ook jouw suggestie. Maar (ik ben geen kenner, dus misschien sla ik wartaal uit), is het dan niet héél toevallig dat het om 2 komma’s van een ander type gaat die precies in de aanhalingstekens (en dan nog de buitenste) van dit éne stukje tekst terecht zijn gekomen?
Als ik naar de bovenste foto ( met [ haakje) kijk, lijkt het mij een flink gebruikt zetsel, op diverse plekken zie ik wit in de letter.
Bij de een na bovenste foto kijk zie ik een beter zetsel.
De aanhalingstekens lijken mij zo bedoeld, bij ‘haakjes openen’ het eerste haakje kleiner, bij ‘haakjes sluiten’ is het laatste haakje kleiner.
Tim,
Ook dank voor jouw kennersblik! Ik begrijp uit jouw reactie en ook die van anderen dat het achterhalen van het lettertype in ieder geval meer licht zou kunnen werpen op de situatie.
Beste Joost,
De verschillen in grootte tussen de komma’s/apostroffen in de aanhalingstekens lijken me onmiskenbaar. Dat ligt vast en zeker niet aan de scan.
Als die verschillen al door slijtage zouden zijn ontstaan, dan gaat het om slijtage uit het verleden. Met andere woorden: de kleinere versie is in voorgaande klussen zo intensief gebruikt dat hij is afgesleten (“afgereden”, in het typografische jargon).
Theoretisch zou het zo kunnen zijn dat de kast met de letter waaruit de flaptekst is gezet meer en minder versleten aanhalingstekens bevatte. Maar de verschillen zijn zo groot dat het me onwaarschijnlijk lijkt dat dat hier het geval is. Het zou ook wel erg toevallig zijn dat de zetter voor de samenstelling van beide aanhalingstekens een versleten en een minder versleten komma/apostrof gebruikte, en dat de versleten versies dan ook nog allebei aan de buitenkant terechtkwamen. De aanhalingstekens zien er bovendien helemaal niet versleten uit.
Je vermeldde niet of het om dezelfde druk gaat van Circus Mikkenie. Als het een herdruk betreft, dan is het niet onwaarschijnlijk dat de flaptekst opnieuw is gezet. Het kan trouwens ook heel goed om een bijdruk gaan, waarbij de drukvermelding niet is aangepast.
De uitgever heeft daarbij dan van de gelegenheid gebruikt gemaakt de fout in de haakjes te laten herstellen. Het ligt veel minder voor de hand dat die fout halverwege het drukken van de eerste oplage is ontdekt en toen direct op de pers is hersteld.
Bij veel (de meeste?) boekletters werden zowel enkele als dubbele aanhalingstekens geleverd. Het is mogelijk dat bij het zetten van de eerste versie de zetter twee komma’s resp. twee apostroffen heeft gebruikt, en bij de tweede versie ‘echte’ dubbele aanhalingstekens.
Het verschil in grootte lijkt me namelijk doelbewust, zo bedacht door de letterontwerper. Het zou natuurlijk helpen als we kunnen achterhalen om welk lettertype het gaat, dan kun je uitvinden hoe de aanhalingstekens er precies uitzagen.
In het bovenstaande ga ik er overigens van uit dat de tekst uit handletter is gezet. Het is echter ook heel goed mogelijk dat de tekst is gezet op een Monotype- of Linotype-machine. Dan heb je altijd ‘verse’ letter, dus dan is slijtage helemaal niet aan de orde.
Dank voor je uitgebreide analyse Sander!
Even afpellen:
Dat afrijden met deze kommaverschillen als gevolg lijkt me, gezien de uitleg, i.d.d. niet heel waarschijnlijk. Toeval bestaat niet, maar toch….
Het gebruik van een twee verschillende formaten komma’s kan bewust zijn (keuze van de zetter of onlosmakelijk deel van het lettertype), maar dan zou je verwachten dat dit consequent is doorgevoerd. De andere in de voor- of achterflaptekst gebruikte aanhalingstekens hebben deze verschillen echter niet.
Of het boek herdrukt is of dat er is bijgedrukt is? De drie Havankbibliografieën die ik erop heb nageslagen beschrijven alleen de 1ste druk met het 1ste zetsel). Omslagen zullen dan ook niet zijn bijgedrukt waarschijnlijk. Maar zeker weten doen we dit niet en dan hebben we het kommaprobleem nog niet opgelost.
We speuren verder!
Dank voor de reactie flac! Slijtage als oorzaak voor de verschillende kommagroottes is interessant. Zouden de buitenste twee komma’s van „Als we een meeginen, Aranea?” meer slijten en daardoor gedurende het drukproces steeds kleiner worden? En de binnenste twee komma’s niet? Ik ben een leek op dit gebied, ben benieuwd hoe dit werkt.
Het lijkt mij dat voor beide versies hetzelfde zetsel is gebruikt, waarbij alleen de vierkante haak is gecorrigeerd, misschien tijdens het drukken, en dat de versie met de vierkante haak niet is afgekeurd maar gewoon gebruikt.
De aanhalingstekens verschillen alleen op de detailscans van elkaar — als ik de scan met de volledige flaptekst (met licht papier) vergroot op de computer zie ik geen duidelijke verschillen tussen de aanhalingstekens.
De detailscans van de onderste alinea zien er wel verschillend uit, de versie met de vierkante haak lijkt vetter geïnkt, het papier van die versie is bruiner en er is bijvoorbeeld ook een schreef van de d in draaiorgels weggevallen. Kan het zijn dat die verschillen en ook de verschillen wat betreft de aanhalingstekens door bewerking van de detailscans op de computer zijn ontstaan (bijvoorbeeld door aanpassing van contrast en licht), en niet door correctie van het werkelijke zetsel of doordat er twee verschillende zetsels parallel zouden zijn gedrukt? M.a.w. zijn de aanhalingstekens op de originele versies wel echt verschillend van elkaar?
Dank voor je snelle reactie op onze vraag Bertie!
We hebben met twee personen onafhankelijk van elkaar verscheidene exemplaren van deze stofomslagen naast elkaar gelegd en met het blote oog de verschillen vast kunnen stellen. Misschien dat de kleur van de scans wel door het scannen zijn beïnvloed waardoor het ene papier wat donkerder lijkt dan het andere. Met de stofomslagen in de hand constateer ik echter geen papierafwijkingen.
Maar de komma’s verschillen bij de bekeken exemplaren structureel.
Die d met een missende schreef herken ik niet overigens. Kijk ik niet goed?
Het boek is zeer waarschijnlijk met de hand gezet, en dan kan het gebeuren, dat een rond haakje wordt gepakt uit de kast, of een rechte haak, want die liggen vaak vlak naast elkaar.
Als er twee zetsels gebruikt worden om snel klaar te zijn, kan dat gebeuren.
Maar het kan ook zijn, dat de drukker ergens halverwege de oplaag tijdens het drukken…. de fout ontdekte, en daarna de rechte haak heeft vervangen met een ronde. Als dan de al gedrukte omslagen later toch worden gebruikt, om het papierverlies te beperken…. Dan zijn er twee versies in de oplage.
Dan kan dat later worden opgemerkt.
Slijtage? Een ronde haak wordt nooit een rechte door slijtage en andersom ook niet…
Dank voor je snelle reactie John. Die hakenvervanging is dus nog wel verklaarbaar, maar die verschillende komma’s, dat intrigeert ons zeer.
N.B. Mag ik hier overigens van komma’s spreken? Is er in de typografie niet een andere omschrijving van een aanhalingsteken dat uit twee komma’s is opgebouwd? Maar die vraag vergt misschien een nieuw bericht op dit forum.
Op twee machines parallel gedrukt, of in twee batches gedrukt. Aanhalingstekens, slijtage?