Veel van het gereedschap en materiaal dat we vandaag de dag gebruiken om te zetten stamt uit de eindperiode van het routinematige hoogdrukken. Boekjes die daar goed bij aansluiten zijn Letterzetten / Materialen en Gereedschappen en Letterzetten / Vaktheorie, beiden uitgegeven door de Vereniging tot Bevordering van de Vakopleiding in het Boekdrukkers-, Rasterdiepdruk- en Chemigrafisch Bedrijf voor de Leergang voor het Grafisch Bedrijf. Het zijn de bekende in bruin linnen gebonden boekjes uit de eind vijftiger tot begin tachtiger jaren voor de grafische scholen, waarbij opgemerkt moet worden dat ze daarbij een aanvulling vormden bij de praktische opleiding op de werkvloer, onder leiding van een leermeester. Mijn exemplaren zijn van 1964 en 1967. Opmerkelijk is dat deze boeken nog erg gericht zijn op het handzetten, terwijl machinaal zetten toch al de boventoon voerde en offset sterk in opkomst was. De boeken vullen elkaar aan en geven samen een goed overzicht van zowel de technische aspecten van het zetten, als van de toen geldende algemene regels om te komen tot een duidelijk en leesbaar, maar toch esthetisch verantwoord resultaat. Natuurlijk staan familie- en handelsdrukwerk voorop en lijkt er vooral veel aandacht voor grote efficiency in een flinke drukkerij, maar tussendoor vind je er veel praktische tips die kennelijk door een lange praktische ervaring tot stand zijn gekomen. Als studie- of leesboek is de tekst naar de huidige maatstaven misschien ietwat saai en belerend, maar slechts zelden zul te vergeefs naar iets zoeken; de inhoudsopgave (zie hieronder) is daarbij een goede ingang.

Beide boeken zijn tamelijk ruim verkrijgbaar voor prijzen die variëren van € 5 tot € 20, soms voor beide deeltjes samen; ik denk dat ik zo’n € 7,= per stuk heb betaald.

Hubert van der Heijden

Letterzetten / Materialen en Gereedschappen

1 Zetmaterialen

1.1 Maatsysteem

1.2 Inhoud van de letterkast

1.3 Het letterstaafje

1.4 Diverse bijzonderheden

2 Zetmaterialen (vervolg)

2.1 Breukcijfers

2.2 Tekens

2.3 Lijnen

2.4 Ornamenten

2.5 Initialen

2.6 Vignetten

2.7 Witsoorten

3 Letters en Clichés

3.1 Letteraanduidingen

3.2 Lettergroepen

3.3 Letterproef

3.4 Machinezetsel

3.5 Clichés

4 Gereedschappen en hulpmiddelen

4.1 Zethaak

4.2 Zetlijnen

4.3 Galei

4.4 Zetlood

4.5 Els

4.6 Paginatouw

4.7 Andere opbindmiddelen

4.8 Paginapapier

4.9 Correctietang

4.10 Maatlatten en regelmeters

5 Hulpmiddelen en apparaten

5.1 Sluitmateriaal

5.2 Proefpersen

5.3 Gereedschappen bij de proefpers

5.4 Regelschaal, hak- en zaagmachine

6 Zetterijmeubelen

6.1 Van simpele zetbok tot moderne zetterij

6.2 Letterkasten

6.3 Eenvoudige zetloketten

6.4 Opbergen van letterwit

6.5 Opbergen van interlijnen en groter witmateriaal

6.6 Speciale kasten

6.7 Insluitplaat

6.8 Opbergen van zetsel

6.9 Loketten en distributiemeubelen

7 Papier

7.1 Grote verscheidenheid in papiersoorten

7.2 Fabricage

7.3 Papier als hulpmiddel in de drukkerij

7.4 Papier waarop wordt gedrukt

7.5 Kwaliteit en bedrukbaarheid

7.6 De voornaamste drukpapieren

7.7 Schatten van het gramgewicht per m²

7.8 Vochtighegraad van het papier en van de lucht

7.9 Begrippen in de papierwereld

7.10 Eigenschappen van papier

8 Drukinkt

8.1 Keuze van drukinkten

8.2 Eigenschappen en gebruik van drukinkten

8.3 Eigenschappen en gebruik van inkttoevoegingen

Letterzetten / Vaktheorie

1 Oriëntering

1.1 Vak en beroep

1.2 Drukkerij

1.3 Schema boekdrukkersbedrijf

1.4 Plaats van de leerling

2 Eerste oefeningen

2.1 Opgepast!

2.2 Gereedschappen en materialen klaarleggen

2.3 Werkhouding

2.4 Leren van de greep

2.5 Lezen in spiegelbeeld

2.6 Uitzetten van de haak

2.7 Terugleggen (distribueren)

2.8 Opbinden

2.9 Zetsel losmaken

2.10 Op paginapapier plaatsen

2.11 Op maat stellen van de zethaak

3 Platzetten

3.1 Kopij

3.2 Techniek van het platzetten

4 Voorschriften en gebruiken bij platzetten

4.1 Andere alineabehandeling

4.2 Accenten

4.3 Ligaturen

4.4 Leestekens

4.5 Plaats van de leestekens

4.6 Witverdeling

4.7 Cijfers

4.8 Afbrekingen

4.9 Afkortingen

4.10 Zetwijze van maten en gewichten

4.11 Zetwijze van aantallen

4.12 Interliniëring

5 Zetten van vreemde talen

5.1 Inleiding

5.2 Fries

5.3 Zuid-Afrikaans

5.4 Frans

5.5 Engels

5.6 Duits

5.7 Spaans

5.8 Italiaans

5.9 Zweeds

5.10 Grieks

6 Proef en Correctie

6.1 Proeftrekken

6.2 Soorten proeven

6.3 Proeven op stand trekke

6.4 Correctietekens

6.5 Corrigeren

6.6 Verlopen

6.7 Perscorrectie

7 Distribueren

7.1 Schijnbaar niet-produktief

7.2 Werkwijze

7.3 Vaste distribueerder

7.4 Pastei

8 Gevarieerd zetsel

8.1 Opvulmoeilijkheden

8.2 Spatiëren en gelijkstellen

8.3 Gemengd zetsel

9 Materiaaloefeningen

9.1 Witsamenstellingen

9.2 Gebruik van lijnen

10 Constructie I

10.1 Schrijflijnen

10.2 Verschillende corpsen in één regel

10.3 Zetten op verschillende maten

10.4 Dubbele regels

10.5 Verwerken van initialen

10.6 Schrijfletters zetten

10.7 Grote corpsen op kleinere kegel

11 Uitpunten en onderhalen

11.1 eenvoudig uitpunten

11.2 Uitpunten, gelijkhouden en vrijhouden

11.3 Uitpunten van een alfabetisch register

11.4 Onderbroken uitpuntwerk

11.5 Onderhalen of aanhalen

12 Constructie II

12.1 Samenstelling van lijnenranden

12.2 Opbouw van een werkstuk met lijnenkader

12.3 Formulieren

12.4 Verdeling voor een tabel

12.5 Opbouwen van een tabel

12.6 Tabellen zonder kolomlijnen

12.7 Zetmachinetabellen

12.8 Taakontleding

12.9 Staten

12.10 Kleurenzetsels

13 Formules

13.1 Inleiding

13.2 Formules in wis- en natuurkunde

13.3 Structuurformules

14 Constructie III

14.1 Techniek van het opmaken

14.2 Kanttekeningen en noten

14.3 Gedichten

14.4 Clichés inbouwen

14.5 Numeroteurs

15 Beginselen van de vormgeving I

15.1 Zetten is ordenen

15.2 Tekstwaardering

15.3 Verdelen van de tekst in groepen

15.4 Karakteristiek en sfeer; toepassen van drukletters

15.5 Lettercombinaties

15.6 Gebruik van de letterproef

15.7 Letterberekening

16 Beginselen van de vormgeving II

16.1 Symmetrie

16.2 Asymmetrie

16.3 Regelval en witverdeling

16.4 Vlakindeling

16.5 Ontwerpen, maken van een layout, technische uitvoering

16.6 Potloodschets

16.7 Zetten naar layout

16.8 Berekende layout

16.9 Plaklayout

16.10 Werktekeningen

17 Boekwerk

17.1 Soorten en formaten

17.2 Het verzorgde boek

17.3 Voorbereiding door de ontwerper

17.4 Indeling van een boek

17.5 Verzorging van het voorwerk

17.6 Verzorging van het tekstgedeelte

17.7 Verzorging van het nawerk

17.8 Collationeerteken en signatuur

18 Advertenties

18.1 Wat is een advertentie?

18.2 Doel inhoud en soorten van advertenties

18.3 Advertenties voor dag- en weekbladen

18.4 Advertenties voor tijdschriften

19 Opmaak van krant en tijdschrift

19.1 Zetten van de kopij voor de krant

19.2 Proef en correctie op het lood

19.3 Voeten van clichés

19.4 Opmaak van de krantenpagina

19.5 Advertentiepagina’s

19.6 Verschijningsvorm van de krant

19.7 Opmaak van weekbladen en tijdschriften

20 Formulieren en tabellen

20.1 Formulieren

20.2 Tabellen

21 Familiedrukwerk

21.1 Inleiding

21.2 Visitekaartjes

21.3 Verlovingskaartjes

21.4 Huwelijksaankondigingen

21.5 Dankbetuigingen

21.6 Geboortekaartjes

21.7 Rouwdrukwerk

21.8 Rouwdankbetuigingen

22 Verenigings- en handelsdrukwerk

21.1 Inleiding

22.2 Convocatie of uitnodiging

22.3 Programma’s

22.4 Briefpapier en rekeningen

22.5 Enveloppen

22.6 Kwitanties

22.7 Briefkaarten

23 Reclamedrukwerken en dergelijke

23.1 Inleiding

23.2 Adres- en reclamekaarten

23.3 Folders

23.4 Omslag of stofomslag