Techniek
10 april 2014
Letterzetten
Veel van het gereedschap en materiaal dat we vandaag de dag gebruiken om te zetten stamt uit de eindperiode van het routinematige hoogdrukken. Boekjes die daar goed bij aansluiten zijn Letterzetten / Materialen en Gereedschappen en Letterzetten / Vaktheorie, beiden uitgegeven door de Vereniging tot Bevordering van de Vakopleiding in het Boekdrukkers-, Rasterdiepdruk- en Chemigrafisch Bedrijf voor de Leergang voor het Grafisch Bedrijf. Het zijn de bekende in bruin linnen gebonden boekjes uit de eind vijftiger tot begin tachtiger jaren voor de grafische scholen, waarbij opgemerkt moet worden dat ze daarbij een aanvulling vormden bij de praktische opleiding op de werkvloer, onder leiding van een leermeester. Mijn exemplaren zijn van 1964 en 1967. Opmerkelijk is dat deze boeken nog erg gericht zijn op het handzetten, terwijl machinaal zetten toch al de boventoon voerde en offset sterk in opkomst was. De boeken vullen elkaar aan en geven samen een goed overzicht van zowel de technische aspecten van het zetten, als van de toen geldende algemene regels om te komen tot een duidelijk en leesbaar, maar toch esthetisch verantwoord resultaat. Natuurlijk staan familie- en handelsdrukwerk voorop en lijkt er vooral veel aandacht voor grote efficiency in een flinke drukkerij, maar tussendoor vind je er veel praktische tips die kennelijk door een lange praktische ervaring tot stand zijn gekomen. Als studie- of leesboek is de tekst naar de huidige maatstaven misschien ietwat saai en belerend, maar slechts zelden zul te vergeefs naar iets zoeken; de inhoudsopgave (zie hieronder) is daarbij een goede ingang.
Beide boeken zijn tamelijk ruim verkrijgbaar voor prijzen die variëren van € 5 tot € 20, soms voor beide deeltjes samen; ik denk dat ik zo’n € 7,= per stuk heb betaald.
Hubert van der Heijden
Letterzetten / Materialen en Gereedschappen
1 Zetmaterialen
1.1 Maatsysteem
1.2 Inhoud van de letterkast
1.3 Het letterstaafje
1.4 Diverse bijzonderheden
2 Zetmaterialen (vervolg)
2.1 Breukcijfers
2.2 Tekens
2.3 Lijnen
2.4 Ornamenten
2.5 Initialen
2.6 Vignetten
2.7 Witsoorten
3 Letters en Clichés
3.1 Letteraanduidingen
3.2 Lettergroepen
3.3 Letterproef
3.4 Machinezetsel
3.5 Clichés
4 Gereedschappen en hulpmiddelen
4.1 Zethaak
4.2 Zetlijnen
4.3 Galei
4.4 Zetlood
4.5 Els
4.6 Paginatouw
4.7 Andere opbindmiddelen
4.8 Paginapapier
4.9 Correctietang
4.10 Maatlatten en regelmeters
5 Hulpmiddelen en apparaten
5.1 Sluitmateriaal
5.2 Proefpersen
5.3 Gereedschappen bij de proefpers
5.4 Regelschaal, hak- en zaagmachine
6 Zetterijmeubelen
6.1 Van simpele zetbok tot moderne zetterij
6.2 Letterkasten
6.3 Eenvoudige zetloketten
6.4 Opbergen van letterwit
6.5 Opbergen van interlijnen en groter witmateriaal
6.6 Speciale kasten
6.7 Insluitplaat
6.8 Opbergen van zetsel
6.9 Loketten en distributiemeubelen
7 Papier
7.1 Grote verscheidenheid in papiersoorten
7.2 Fabricage
7.3 Papier als hulpmiddel in de drukkerij
7.4 Papier waarop wordt gedrukt
7.5 Kwaliteit en bedrukbaarheid
7.6 De voornaamste drukpapieren
7.7 Schatten van het gramgewicht per m²
7.8 Vochtighegraad van het papier en van de lucht
7.9 Begrippen in de papierwereld
7.10 Eigenschappen van papier
8 Drukinkt
8.1 Keuze van drukinkten
8.2 Eigenschappen en gebruik van drukinkten
8.3 Eigenschappen en gebruik van inkttoevoegingen
Letterzetten / Vaktheorie
1 Oriëntering
1.1 Vak en beroep
1.2 Drukkerij
1.3 Schema boekdrukkersbedrijf
1.4 Plaats van de leerling
2 Eerste oefeningen
2.1 Opgepast!
2.2 Gereedschappen en materialen klaarleggen
2.3 Werkhouding
2.4 Leren van de greep
2.5 Lezen in spiegelbeeld
2.6 Uitzetten van de haak
2.7 Terugleggen (distribueren)
2.8 Opbinden
2.9 Zetsel losmaken
2.10 Op paginapapier plaatsen
2.11 Op maat stellen van de zethaak
3 Platzetten
3.1 Kopij
3.2 Techniek van het platzetten
4 Voorschriften en gebruiken bij platzetten
4.1 Andere alineabehandeling
4.2 Accenten
4.3 Ligaturen
4.4 Leestekens
4.5 Plaats van de leestekens
4.6 Witverdeling
4.7 Cijfers
4.8 Afbrekingen
4.9 Afkortingen
4.10 Zetwijze van maten en gewichten
4.11 Zetwijze van aantallen
4.12 Interliniëring
5 Zetten van vreemde talen
5.1 Inleiding
5.2 Fries
5.3 Zuid-Afrikaans
5.4 Frans
5.5 Engels
5.6 Duits
5.7 Spaans
5.8 Italiaans
5.9 Zweeds
5.10 Grieks
6 Proef en Correctie
6.1 Proeftrekken
6.2 Soorten proeven
6.3 Proeven op stand trekke
6.4 Correctietekens
6.5 Corrigeren
6.6 Verlopen
6.7 Perscorrectie
7 Distribueren
7.1 Schijnbaar niet-produktief
7.2 Werkwijze
7.3 Vaste distribueerder
7.4 Pastei
8 Gevarieerd zetsel
8.1 Opvulmoeilijkheden
8.2 Spatiëren en gelijkstellen
8.3 Gemengd zetsel
9 Materiaaloefeningen
9.1 Witsamenstellingen
9.2 Gebruik van lijnen
10 Constructie I
10.1 Schrijflijnen
10.2 Verschillende corpsen in één regel
10.3 Zetten op verschillende maten
10.4 Dubbele regels
10.5 Verwerken van initialen
10.6 Schrijfletters zetten
10.7 Grote corpsen op kleinere kegel
11 Uitpunten en onderhalen
11.1 eenvoudig uitpunten
11.2 Uitpunten, gelijkhouden en vrijhouden
11.3 Uitpunten van een alfabetisch register
11.4 Onderbroken uitpuntwerk
11.5 Onderhalen of aanhalen
12 Constructie II
12.1 Samenstelling van lijnenranden
12.2 Opbouw van een werkstuk met lijnenkader
12.3 Formulieren
12.4 Verdeling voor een tabel
12.5 Opbouwen van een tabel
12.6 Tabellen zonder kolomlijnen
12.7 Zetmachinetabellen
12.8 Taakontleding
12.9 Staten
12.10 Kleurenzetsels
13 Formules
13.1 Inleiding
13.2 Formules in wis- en natuurkunde
13.3 Structuurformules
14 Constructie III
14.1 Techniek van het opmaken
14.2 Kanttekeningen en noten
14.3 Gedichten
14.4 Clichés inbouwen
14.5 Numeroteurs
15 Beginselen van de vormgeving I
15.1 Zetten is ordenen
15.2 Tekstwaardering
15.3 Verdelen van de tekst in groepen
15.4 Karakteristiek en sfeer; toepassen van drukletters
15.5 Lettercombinaties
15.6 Gebruik van de letterproef
15.7 Letterberekening
16 Beginselen van de vormgeving II
16.1 Symmetrie
16.2 Asymmetrie
16.3 Regelval en witverdeling
16.4 Vlakindeling
16.5 Ontwerpen, maken van een layout, technische uitvoering
16.6 Potloodschets
16.7 Zetten naar layout
16.8 Berekende layout
16.9 Plaklayout
16.10 Werktekeningen
17 Boekwerk
17.1 Soorten en formaten
17.2 Het verzorgde boek
17.3 Voorbereiding door de ontwerper
17.4 Indeling van een boek
17.5 Verzorging van het voorwerk
17.6 Verzorging van het tekstgedeelte
17.7 Verzorging van het nawerk
17.8 Collationeerteken en signatuur
18 Advertenties
18.1 Wat is een advertentie?
18.2 Doel inhoud en soorten van advertenties
18.3 Advertenties voor dag- en weekbladen
18.4 Advertenties voor tijdschriften
19 Opmaak van krant en tijdschrift
19.1 Zetten van de kopij voor de krant
19.2 Proef en correctie op het lood
19.3 Voeten van clichés
19.4 Opmaak van de krantenpagina
19.5 Advertentiepagina’s
19.6 Verschijningsvorm van de krant
19.7 Opmaak van weekbladen en tijdschriften
20 Formulieren en tabellen
20.1 Formulieren
20.2 Tabellen
21 Familiedrukwerk
21.1 Inleiding
21.2 Visitekaartjes
21.3 Verlovingskaartjes
21.4 Huwelijksaankondigingen
21.5 Dankbetuigingen
21.6 Geboortekaartjes
21.7 Rouwdrukwerk
21.8 Rouwdankbetuigingen
22 Verenigings- en handelsdrukwerk
21.1 Inleiding
22.2 Convocatie of uitnodiging
22.3 Programma’s
22.4 Briefpapier en rekeningen
22.5 Enveloppen
22.6 Kwitanties
22.7 Briefkaarten
23 Reclamedrukwerken en dergelijke
23.1 Inleiding
23.2 Adres- en reclamekaarten
23.3 Folders
23.4 Omslag of stofomslag
Bij de vierjarige handzettersopleiding (voor mij 1958-1962 te Groningen) werd er inderdaad geen aandacht aan het machinezetten besteed. Dat gebeurde pas na je diplomering, wanneer je aangaf ook machinezetter te willen worden. Vervolgens was het afhankelijk van de capaciteit van de leermeester of je die opleiding ook inderdaad kon en mocht volgen.
Bij de opleiding voor machinezetter werden de vele hoofdstukken met theorie als losse katernen toegezonden. Die heb ik later laten inbinden, waardoor er een dik boek is ontstaan, dat past bij de “bruine boekjes”.